Περιθωριακές σημειώσεις στο «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας» της Ακαδημίας Αθηνών

1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Δεν αρνούμαι ότι το «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας» (εφεξής: ΧΛΝΓ), το νεοελληνικό λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών το οποίο παρουσιάστηκε πρόσφατα (βλέπε το σχετικό δελτίο τύπου), έχει θετικά στοιχεία. Από μια πρώτη ματιά φαίνεται ότι σε μερικές περιπτώσεις λημμάτων η αντιμετώπιση της γλώσσας δεν είναι ρυθμιστική, όπως στα επιρρηματικά ζεύγη σε -α και -ως, όπου αναγνωρίζονται οι νεότερες σημασίες των τύπων σε -α (βλέπε ένα παλιότερο άρθρο μου). Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι λείπουν εντελώς οι ρυθμιστικές τάσεις από το νέο λεξικό, όπως θα δείξω στη συνέχεια. Επίσης, φαίνεται ότι έχει γίνει αξιόλογη προσπάθεια σε λήμματα προερχόμενα από συγκεκριμένους γνωστικούς τομείς, όπως τα σχετικά με την αθλητική ορολογία, και αποφεύγονται λάθη άλλων λεξικών (βλέπε ακόμη ένα παλιότερο άρθρο μου), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν εντοπίζονται και εδώ λάθη.

Δεν αρνούμαι λοιπόν ότι υπάρχουν αρετές στο νέο λεξικό, αλλά ακόμη και με ένα απλό ξεφύλλισμά του διαπιστώνω ότι η επιμέλεια των λημμάτων είναι ανεπαρκής. Καταρχήν, το λεξικό πάσχει ως προς τη μορφοποίηση. Δεν είναι φιλικό προς τον αναγνώστη. Το λήμμα ως κείμενο δεν είναι καλογραμμένο. Η κυματοειδής γραμμή (~), ας πούμε, που αντικαθιστά τη λέξη-λήμμα, αλλά και η διπλή κυματοειδής γραμμή (~ ~), που αντικαθιστά φράση, δεν χρησιμοποιούνται σωστά. Όταν η φράση είναι τα κάνω θάλασσα, δεν μπορεί το παράδειγμα να είναι γραμμένο έτσι: Από το άγχος της τα έκανε ~ στις εξετάσεις. Εδώ δεν πρόκειται για παράδειγμα του θάλασσα αλλά του τα κάνω θάλασσα. Και τέτοια παραδείγματα είναι άπειρα στο εν λόγω λεξικό. Να ένα απόσπασμα από τα παραδείγματα χρήσης του μέγιστος στην πρώτη σημασία:

Η ~η διάρκεια ζωής (π.χ. ενός κινητήρα). Οι ~οι (= οι περισσότεροι. ΑΝΤ. λιγότεροι) καρδιακοί παλμοί κατά την αερόβια άσκηση … Η εταιρεία αξιοποιεί στον ~ο (δυνατό) βαθμό (: όσο καλύτερα γίνεται) τις νέες τεχνολογίες.

Βαρυφορτωμένο κείμενο, γεμάτο κουραστικές και μη αναγκαίες λεπτομέρειες, που δυσχεραίνουν την ανάγνωση, απωθούν και –το κυριότερο– καθόλου δεν προσιδιάζουν σε χρηστικό λεξικό. Για να ετοιμάσεις όμως ένα λεξικό πρέπει, εκτός από πολλά άλλα, να έχεις και στοιχειώδη καλαισθησία. Δείτε πόσο καλύτερα από αισθητική άποψη είναι τα λήμματα στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (ΛΚΝ), του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, και στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (ΛΝΕΓ), του Γ. Μπαμπινιώτη. Ελλιπή επιμέλεια δείχνουν και μερικά χοντρά λάθη, όπως η γραμματική πληροφορία ότι το λόγιο πληρώ έχει τύπο πληρείται! Επιπλέον, σύμφωνα με το ΧΛΝΓ το αδικαιολόγητος στο Πάνε να δικαιολογήσουν τα αδικαιολόγητα είναι λόγιο! Και δεν πρόκειται για τα μόνα… αδικαιολόγητα που διαβάζουμε στο κρινόμενο λεξικό. Τα λάθη, οι παραλείψεις και οι ασυνέπειες βγάζουν μάτι. Δεν λείπουν και τα παροράματα, όπως *έκφαση αντί έκφραση στο λήμμα μακάρι, και θα φανεί εν καιρώ πόσα τέτοια υπάρχουν και αν υπερβαίνουν έναν κάπως ανεκτό αριθμό παροραμάτων για ένα λεξικό.

2) ΛΗΜΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

Στη σελίδα 13 του ΧΛΝΓ, στο εισαγωγικό σημείωμα, γίνεται συνοπτική αναφορά στις καινοτομίες του λεξικού. Μία από αυτές αφορά τον τρόπο κατάρτισης του λημματολογίου, που, όπως σημειώνει ο συντονιστής του λεξικού, «διαμορφώθηκε από εκτενείς βάσεις δεδομένων με στατιστικά πρωτίστως κριτήρια». Ο ίδιος στο Βήμα της Κυριακής (9/11/2014) δηλώνει τα εξής:

«Τα λήμματα του Λεξικού έχουν επιλεγεί από τεράστιες έντυπες και ιδίως ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων με βασικό κριτήριο τη στατιστική τους συχνότητα».

Πολύ θα ήθελα να μάθω ποιες είναι αυτές οι, τεράστιες μάλιστα, «βάσεις δεδομένων». Σε ποιες έντυπες βάσεις δεδομένων στηρίζεται η συγκρότηση του λημματολογίου, αν όχι στο ΛΚΝ, το ΛΝΕΓ και σε άλλα λεξικά; Και μήπως οι ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων είναι απλώς το google; Σε ποια «στατιστικά πρωτίστως κριτήρια» βασίζεται η λημματογράφηση των λέξεων μπουζουκλερί και σουβλακερί και ο αποκλεισμός της λέξης διάβα από το λημματολόγιο; Γιατί καταχωρίζεται το συμμορίτης, με δεύτερη μάλιστα υποσημασία την «εμφυλιοπολεμική», αλλά όχι το κομμουνιστοσυμμορίτης, που –σημειωτέον– περιλαμβάνεται στο ΛΚΝ; Στη σελίδα 14 του ΧΛΝΓ σημειώνεται ότι καταγράφονται επιλεκτικά μεταξύ άλλων και διαλεκτικές λέξεις. Ποιο είναι όμως το κριτήριο επιλογής, αν όχι η συχνότητα χρήσης; Αν ενσωματώνονται στον κατάλογο των λημμάτων ενός γενικού λεξικού οι συχνότερες διαλεκτικές ή ιδιωματικές λέξεις, αναρωτιέται κανείς γιατί περιλαμβάνεται στο λημματολόγιο του ΧΛΝΓ το κουλούκι, ιδιωματική λέξη της ανατολικής Κρήτης, όπως με πληροφόρησαν, που δεν είναι όμως γνωστή όπως τα κουζουλός και κοπέλι που λένε στην Κρήτη.

Κι αφού βρήκε θέση στο λημματολόγιο του λεξικού το  –χαρακτηριζόμενο ως προφορικό– ιδιαιτεράς, γιατί όχι και το εκθεσάς; Ή μήπως το τελευταίο δεν εμφανίζεται συχνά στις «τεράστιες βάσεις δεδομένων»;

Ως προς τον τρόπο παρουσίασης του λημματολογίου, είναι απορίας άξια η ασυνέπεια που παρατηρείται σε ομοειδείς περιπτώσεις. Γιατί λ.χ. το ελάχιστο ως ουσιαστικό είναι ξεχωριστό λήμμα από το επίθετο ελάχιστος, αλλά το ουσιαστικό μέγιστο έχει ενταχθεί στο επίθετο μέγιστος; Σε ένα χρηστικό λεξικό ο αναγνώστης πρέπει να ξέρει πού θα αναζητήσει κάποια πληροφορία, αλλά προϋπόθεση γι’ αυτό είναι η συνέπεια εκ μέρους του λεξικογράφου. Π.χ. το ανέφικτο και το εφικτό ως ουσιαστικά σωστά δηλώνονται εντός των λημμάτων– επιθέτων ανέφικτος και εφικτός στο ΧΛΝΓ. Μόνο που η αντιμετώπισή τους πρέπει να είναι συνεπής, πράγμα που δεν συμβαίνει. Στο λήμμα ανέφικτος διαβάζουμε για το ουσιαστικό ανέφικτο:

|| (ως ουσ.-λόγ.) Το ~ο ενός εγχειρήματος. Κατόρθωσε/πέτυχε το ~ο.

Για το εφικτό ως ουσιαστικό σημειώνονται τα εξής:

|| (ως ουσ.) Το επιθυμητό/ευκταίο και το ~ό.

Σε τέτοιες περιπτώσεις τα λήμματα πρέπει να δομούνται με παρόμοιο τρόπο. Πρώτα απ’ όλα, το ανέφικτο είναι λόγιο μόνο στο πρώτο παράδειγμα, όχι και στο δεύτερο. Έπειτα, λόγια χρήση, παρόμοια με του ανέφικτου, μπορεί κάλλιστα να έχει και το εφικτό. Αυτή η λόγια χρήση όμως, που δεν είναι η μόνη, δεν δίνεται στο ΧΛΝΓ.

Στα λήμματα αβάσιμος και βάσιμος τα ουσιαστικά αβάσιμο και βάσιμο παρουσιάζονται σωστά, ενταγμένα στα επίθετα–λήμματα και με παρόμοια δομή λήμματος. Τα σχετικά παραδείγματα χρήσης που διαβάζουμε στο λεξικό είναι τα εξής: το ~ της απόφασης/των καταγγελιών για το πρώτο, το ~ο της κατηγορίας  για το δεύτερο. Η χρήση των εν λόγω ουσιαστικών είναι λόγια, τουλάχιστον στα παραπάνω παραδείγματα. Περιέργως όμως, στο ΧΛΝΓ λόγιο χαρακτηρίζεται μόνο το βάσιμο.

Κάτι που επίσης αφορά τον τρόπο παρουσίασης του λημματολογίου στο ΧΛΝΓ: Αν το βάσιμος έχει επίρρημα βάσιμα και λόγιο βασίμως, τότε γιατί στο αβάσιμος δεν καταγράφεται λόγιο επίρρημα αβασίμως;

Λήμμα άσφαιρος: Εκεί διαβάζουμε μεταξύ άλλων Πβ. άκαπνος. Δεν υπάρχει όμως λήμμα άκαπνος στο λεξικό! Στο ΧΛΝΓ ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα λήμματα μπουζουκλερί και σουβλακερί, όχι όμως και τα άκαπνος και διάβα.

Άνοιξα το ΧΛΝΓ  για να δω τη διαφορά μεταξύ βετζετέριαν (με τη σημασία του χορτοφάγου) και βίγκαν. Δεν υπάρχει όμως λήμμα βίγκαν. Φυσικά, δεν μου κάνει εντύπωση αυτή η παράλειψη.

(Συνεχίζεται.)

ΣΧΕΤΙΚΟΙ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ

1) «Πρόχειρες και περιθωριακές σημειώσεις σε λήμματα»

2) «Ένα μη χρηστικό λεξικό»