Περιθωριακές σημειώσεις στο «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας» της Ακαδημίας Αθηνών (2)

(Συνέχεια από το προηγούμενο.)

3) ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Στη σελίδα 13 του ΧΛΝΓ ως καινοτομία του λεξικού προβάλλεται η παράθεση σύντομων και ουσιαστικών ορισμών, όπως χαρακτηρίζονται. Μόνο που τα πράγματα δεν είναι πάντα έτσι. Στο λήμμα αβγό & αυγό λ.χ. οι ορισμοί των δύο πρώτων σημασιών είναι διατυπωμένοι ως εξής:

«το αναπαραγωγικό σώμα με σκληρό και λεπτό περίβλημα (κέλυφος/τσόφλι) που γεννά η κότα, το περιεχόμενο του οποίου (κρόκος ή λέκιθος στο κέντρο και ασπράδι ή λεύκωμα στην περιφέρεια) χρησιμοποιείται ευρύτατα ως τροφή του ανθρώπου»

«(γενικότ.) το σχεδόν στρογγυλό σώμα που γεννά το θηλυκό, κυρ. των πτηνών, των ερπετών, των αμφίβιων, των ψαριών και των εντόμων, το οποίο έχει παρόμοια δομή με αυτό της κότας»

Να και οι ορισμοί των δύο πρώτων σημασιών στο αντίστοιχο λήμμα του λεξικού της Θεσσαλονίκης (ΛΚΝ):

«το οργανικό σώμα που αναπτύσσεται στα γεννητικά όργανα ορισμένων θηλυκών ζώων και περιέχει το αναπαραγωγικό σπέρμα»

«(ειδικότ.) τα αυγά των πουλιών που έχουν σκληρό προστατευτικό κέλυφος και συνήθ. το αυγό της κότας που είναι μια από τις κυριότερες τροφές του ανθρώπου»

Ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να κρίνει αν οι παραπάνω ορισμοί του ΧΛΝΓ είναι σύντομοι και ουσιαστικοί.

Επίσης, το ΧΛΝΓ δίνει στην πρώτη σημασία το παράδειγμα διακοσμητικά αβγά, με την επεξήγηση «σε διάφορα σχέδια και χρώματα», ενώ η τρίτη σημασία ορίζεται ως  «ομοίωμα αβγού». Τα διακοσμητικά αβγά όμως είναι και αυτά ομοιώματα αβγών. Δηλαδή παρατηρείται αναντιστοιχία παραδείγματος και σημασίας.

Στο λήμμα εντοπίζονται και άλλα λάθη, στα οποία θα αναφερθώ κάποια στιγμή.

Ας δούμε και την πρώτη σημασία του λήμματος γονίδιο στο ΧΛΝΓ:

«ΒΙΟΛ. θεμελιώδης φυσική μονάδα της κληρονομικότητας αποτελούμενη από μία συγκεκριμένη αλληλουχία DNA, η οποία καταλαμβάνει μοναδιαία θέση σε κάποιο χρωμόσωμα, συνθέτει το γονιδίωμα ενός οργανισμού, μεταφέρεται από γενιά σε γενιά και μεταφράζεται συνήθ. σε πρωτεΐνη»

Να πώς ορίζει το γονίδιο το ΛΚΝ:

«(βιολ.) βασική μονάδα της γενετικής, που αποτελεί τμήμα του χρωματοσώματος και προσδιορίζει βιολογικά τις ιδιότητες του όντος»

Τα συμπεράσματα δικά σας σχετικά με τη συντομία ενός ορισμού.

Ακόμα:

Λήμμα λαϊκισμός: Ο λαϊκισμός δεν υπάρχει μόνο στην πολιτική, δεν συνιστά μόνο «πολιτική» πρακτική.

Λήμματα μαθητοπατέρας και φοιτητοπατέρας: Κακώς έχουν συνταχθεί το ένα ανεξάρτητα από το άλλο. Ό,τι και να γράφουν τα άλλα λεξικά, αυτά τα δύο πρέπει να έχουν τον ίδιο υφολογικό χαρακτηρισμό και παρόμοιους ορισμούς. Αν είναι μειωτικό, ειρωνικό ή κάτι άλλο το ένα, το ίδιο είναι και το άλλο. Επιπλέον, μαθητοπατέρα δεν λέμε οπωσδήποτε εκπαιδευτικό. Λάθη άλλων λεξικών δεν πρέπει να επαναλαμβάνονται.

Λήμμα πύθωνας: Η πληροφορία ότι είναι «ωοτόκο» φίδι δεν χρειάζεται. Ωοτόκα δεν είναι τα φίδια; Ένας ειδικός βέβαια θα μας πει αν υπάρχουν και μη ωοτόκα φίδια. (Κάπου διάβασα ότι υπάρχουν, αλλά δεν έχω ειδικές γνώσεις.) Πάντως, αν γνωστά φίδια δεν είναι ωοτόκα, θα πρέπει εγώ ως αναγνώστης από τα αντίστοιχα λήμματα να αντλήσω τις σχετικές πληροφορίες.

Το αερίζω στη σημασία «ανανεώνω τον αέρα, κάνω εξαερισμό σε κλειστό χώρο» δηλώνεται ως συνώνυμο του εξαερίζω. Αν ανατρέξουμε όμως στο εξαερίζω, θα διαβάσουμε Πβ. αερίζω. Σημειωτέον ότι πρόκειται για τη συντομογραφία του παράβαλε, για την οποία διαβάζουμε στη σελίδα 16 του ΧΛΝΓ ότι «δηλώνει τη χαλαρή συνωνυμική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις λέξεις […]». Τελικά, το αερίζω και το εξαερίζω στην παραπάνω σημασία πώς συνδέονται μεταξύ τους; Είναι συνώνυμα ή χαλαρά συνώνυμα; Η ασυνέπεια στο κρινόμενο λεξικό έχει διαστάσεις που δεν μπορούσα να φανταστώ.

Στη σελίδα 16 του ΧΛΝΓ διαβάζουμε και τα εξής:

«Με την ένδειξη Βλ. γίνεται παραπομπή σε λέξεις ή εκφράσεις που ανήκουν στο ίδιο ή παραπλήσιο σημασιολογικό πεδίο […]».

Στο λήμμα θεωρητικός η Θεωρητική Γλωσσολογία δεν ακολουθείται από αντώνυμο εφαρμοσμένος αλλά από την ένδειξη Βλ. εφαρμοσμένος. Στο λήμμα εφαρμοσμένος η εφαρμοσμένη γλωσσολογία έχει αντώνυμο καθαρός (9).

(Ας σημειωθεί παρενθετικά ότι σύμφωνα με ρητή πληροφορία του ΧΛΝΓ το θεωρητικός σε παραδείγματα όπως θεωρητική γλωσσολογία γράφεται με κεφαλαίο θήτα. Κεφαλαίο είναι και το πρώτο γράμμα του επόμενου ουσιαστικού, που δηλώνει γνωστικό τομέα. Τέτοια πληροφορία όμως λείπει από το λήμμα εφαρμοσμένος. Άρα, μόνο η θεωρητική γλωσσολογία γράφεται με κεφαλαία τα αρχικά γράμματα, όχι και η εφαρμοσμένη!)

Πάμε λοιπόν στη σημασία 9 του καθαρός. Εκεί δεν βλέπω παράδειγμα με το γλωσσολογία, πάντως υπάρχει το καθαρά μαθηματικά και αμέσως μετά Πβ. θεωρητικός και αντώνυμο εφαρμοσμένος. Τελικά, τα θεωρητική γλωσσολογία και εφαρμοσμένη γλωσσολογία πώς αλληλοσυνδέονται σημασιολογικά; Ένα χάος!

Συγκρίνω το ΧΛΝΓ, το ΛΚΝ και το ΛΝΕΓ ως προς το λήμμα υπερέχω. Το ΧΛΝΓ είναι το μόνο που δεν δηλώνει, στο πλαίσιο του ορισμού ή ως συνώνυμο, το υπερτερώ. Δεν μου κάνει εντύπωση βέβαια ότι στο λήμμα υπερτερώ του ΧΛΝΓ ένα από τα συνώνυμα είναι το υπερέχω…

Στο λήμμα εγερτήριο, στην πρώτη σημασία, την κυριολεκτική, θα έπρεπε να γίνει αναφορά και στο εγερτήριο στον στρατό. Δεν αρκεί το σύμπλοκο εγερτήριο σάλπισμα, που υπάγεται σε άλλο λήμμα, το εγερτήριος. Το εγερτήριο σκέτο λέγεται στον στρατό και έχει ως αντώνυμο το σιωπητήριο. Στα λήμματα εγερτήριο και σιωπητήριο του ΧΛΝΓ βέβαια δηλώνονται τα σωστά αντώνυμα. Το σιωπητήριο μάλιστα συνοδεύεται από τη συντομογραφία ΣΤΡΑΤ. Κακώς όμως δεν αναφέρεται κάτι σχετικό με τον στρατό στο λήμμα εγερτήριο. Όπως το σιωπητήριο, έτσι και το εγερτήριο είναι «ηχογραφημένο σάλπισμα» κτλ. Θα έπρεπε να δοθούν ορισμοί που να αντιστοιχούν μεταξύ τους.

Λήμμα καληνυχτάκιας: Στον ορισμό έπρεπε να φανεί γιατί λέγεται έτσι, ποια η σχέση με την καληνύχτα. Χρειαζόταν δηλαδή να έχει ο ορισμός και ετυμολογικό χαρακτήρα, ας πούμε. Όπως στον ορισμό του ξυλιάζω φαίνεται η σχέση με το ξύλο, έτσι και εδώ έπρεπε να φανεί η σχέση μεταξύ του καληνυχτάκιας και του καληνύχτα.

Στο λήμμα τρίποντο, στη δεύτερη σημασία, που αφορά τους τρεις βαθμούς της νίκης μιας ομάδας, η σύναψη ξεκούραστο τρίποντο ερμηνεύεται επιτόπου ως εξής: «για νίκη που επιτυγχάνεται στα χαρτιά». Και, επειδή τίποτα δεν είναι τυχαίο, μέσω google μπορεί κανείς να βρει παραδείγματα χρήσης αυτής της σύναψης με την παραπάνω σημασία. Μόνο που ξεκούραστο τρίποντο δεν σημαίνει οπωσδήποτε νίκη στα χαρτιά, αλλά και άνετη νίκη σε αναμέτρηση που διεξήχθη κανονικά.

Λήμμα ελεύθερος: Ελεύθερος δεν είναι μόνο ο ανύπαντρος, αλλά και αυτός που δεν έχει σχέση, δεσμό. Σε ένα νέο λεξικό πρέπει να καταγράφονται σημασίες και υποσημασίες που δεν μπορεί κανείς να βρει σε παλιότερα λεξικά.

Όπως στο λήμμα γιάφκα σημειώνεται μεταξύ άλλων Πβ. κρησφύγετο, έτσι και στο λήμμα κρησφύγετο θα έπρεπε να σημειωθεί Πβ. γιάφκα.

Αν ταξιδεμένος, στην πρώτη του σημασία, σημαίνει «πολυταξιδεμένος» με αντώνυμο αταξίδευτος, όπως διαβάζουμε στο ΧΛΝΓ, τότε το πολυταξιδεμένος δεν θα έπρεπε να σημαίνει «ταξιδεμένος» –ή έστω να έχει το ταξιδεμένος ως συνώνυμο– με αντώνυμο αταξίδευτος; Στο λήμμα πολυταξιδεμένος δεν αναφέρονται καν οι λέξεις ταξιδεμένος και αταξίδευτος. Και στο λήμμα αταξίδευτος καταγράφεται ως αντώνυμο μόνο το ταξιδεμένος. Γιατί όχι και το πολυταξιδεμένος; Επίσης, αφού στο πολιταξιδεμένος διαβάζουμε Πβ. κοσμο-γυρισμένος, -πολίτης, γιατί δεν δηλώνεται Πβ. κοσμο-γυρισμένος, -πολίτης και στο ταξιδεμένος; Διευκρινίζω ότι στέκομαι στην προφανή ασυνέπεια του λεξικού, χωρίς να εκφράζω άποψη για τη σημασιολογική σχέση των λέξεων που προαναφέρθηκαν.

(Συνεχίζεται.)

ΣΧΕΤΙΚΟΙ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ

1) «Πρόχειρες και περιθωριακές σημειώσεις σε λήμματα»

2) «Ένα μη χρηστικό λεξικό»